Kultowe seriale: "Anioły w Ameryce", czyli o Nowym Jorku opuszczonym przez Boga
Streep, Thompson i Pacino w jednej produkcji. Ekranizacja legendarnej sztuki. Kilka bardzo ludzkich historii w zaatakowanym przez AIDS Nowym Jorku lat 80. Plus anioły i ich tajemne plany. Przypominamy wyjątkową miniserię HBO z 2003 roku.
Mam niejasne wspomnienie, że kiedyś nagrywałam późnym wieczorem lub nocą "Anioły w Ameryce" na wideo z telewizji – i równie niejasne wspomnienie, że nie obejrzałam wtedy wszystkich odcinków. Coś mnie odciągnęło? Nie było czasu? A może po prostu jako nastolatka zderzyłam się z tą produkcją, która chyba jednak bardziej trafia do dorosłego widza? Ostatnio, już z większą świadomością, nadrobiłam w całości sześcioodcinkową miniserię. I jeszcze się po niej do końca nie pozbierałam.
Skoro ta telewizyjna adaptacja nagrodzonej Pulitzerem dwuczęściowej sztuki Tony'ego Kushnera, nakręcona przez Mike'a Nicholsa, dziś robi tak piorunujące wrażenie, trudno mi sobie wyobrazić, co działo się w 2003 roku, kiedy wielkie filmowe nazwiska na telewizyjnych ekranach nie były jeszcze czymś powszechnym. Mogę sobie najwyżej próbować przybliżyć skalę zachwytów, choćby przez sprawdzenie, że "Anioły w Ameryce" dostały pięć Złotych Globów i jedenaście nagród Emmy.
Wydaje nam się dziś, że wydarzenie stanowią Emma Thompson w "Roku za rokiem", Al Pacino w "Hunters" czy Meryl Streep w "Wielkich kłamstewkach". Tymczasem w "Aniołach w Ameryce" są wszyscy troje, a do tego między innymi Mary-Louise Parker (potem "Trawka"), Justin Kirk (też "Trawka", a niedawno choćby "Kidding"), Jeffrey Wright (Bernard z "Westworld"), Ben Shenkman (później na przykład "Billions") czy Patrick Wilson ("Fargo").
Wielowątkowość w miniserialu Anioły w Ameryce
Nie zamierzam tu analizować wszystkich warstw tej opowieści ani zagłębiać się w symbolikę, bo ten tekst musiałby przybrać formę książki z przypisami (i takie o dziele Kushnera i jego realizacjach scenicznych czy ekranowych oczywiście powstają). Spróbuję tylko zebrać parę wątków i jakoś ułożyć sobie w głowie, w czym tkwi siła tej opowieści w wersji HBO. A przy okazji zachęcić tych, którzy dotąd po miniserię Nicholsa nie sięgnęli.
Nowy Jork, połowa lat 80. Epidemia AIDS i czasy Reagana. Na pierwszym planie Prior (Kirk) i jego partner Louis (Shenkman), porzucający Priora wobec wyzwań, jakie niesie diagnoza o zakażeniu. Ten dramat poczucia winy i porzucenia to tylko jeden, najbardziej realistyczny aspekt tej historii. Podobnie jak cały wątek dyskryminacji i choroby, bardzo ważny, jednak nie należy sprowadzać "Aniołów w Ameryce" do tej kwestii.
Mamy tu jeszcze mormońskie małżeństwo. Nieszczęśliwe, bo Joe (Wilson) to republikański gej udający, że jest hetero, a tkwiąca w takim związku Harper (Parker) próbuje sobie radzić za pomocą środków uspokajających. Jest i postać z życia wzięta, chociaż mocno zdemonizowana – grany przez Pacino mentor Joego, adwokat Roy Cohn, bigot ukrywający homoseksualizm, a w biografii mający choćby osławioną komisję McCarthy'ego i proces Rosenbergów.
Anioły w Ameryce, czyli w niebie i na ziemi
O ile Cohn byłby może diabłem tej historii, ale nie w dosłownym sensie, o tyle pojawiają się tu też postacie z innego porządku. Duchy przodków Priora (w tych stosunkowo małych rolach Michael Gambon i Simon Callow), zjawa Ethel Rosenberg (jedna z ról Streep). No i oczywiście anioły, przede wszystkim ten odpowiedzialny za kontynent północnoamerykański (jedna z ról Thompson).
Oprócz wątku społecznego i psychologicznego mamy to bowiem coś w rodzaju tragifarsy biblijnej. Otóż walczącego z chorobą Priora nawiedzają wizje, w których jest on nawiedzanym przez anioła prorokiem, mało patetyczną wersją Jakuba, z walką i drabiną do nieba włącznie. Przy całym komizmie tych scen nie brakuje tu poważnych monologów o ludzkiej kondycji w świecie, który Bóg porzucił, a ludzie swoją niemożliwą witalnością doprowadzili na skraj apokalipsy.
Nastrój "Aniołów w Ameryce" potrafi się zresztą zamieniać nawet nie co scenę, a co linijkę dialogu. Od ironicznych i autoironicznych uwag, trochę jak z nowojorskich komedii Woody'ego Allena, a nawet od slapsticku miniseria przechodzi płynnie do sytuacji ludzi umierających na AIDS, dyskryminacji rasowej i seksualnej, analiz różnych wyznań religijnych i wyborów politycznych, wizji toksycznych relacji międzyludzkich.
Bohaterowie bywają irytujący, ale przez to bardzo ludzcy – nawet ci, którzy ludźmi nie są. Z tak napisanymi złożonymi rolami cuda robią zwłaszcza Streep i Pacino, chociaż świetnie wypada też cała reszta. Streep i Thomson należy docenić dodatkowo, bo grają tu po kilka bardzo różnych ról, czasem takich, w których aktorek nie można rozpoznać.
Magia teatru i filmu w serialu Anioły w Ameryce
Widać, że "Anioły w Ameryce" to źródłowo sztuka teatralna i twórcy miniserialu musieli znaleźć sposób, żeby to, co działa na scenie, działało też na ekranie. Nadal jest dużo scen jeden na jeden, długich monologów, a tam, gdzie w teatrze wszystko było raczej umowne, włączono efekty specjalne, które może nieco się zestarzały, ale to wcale nie przeszkadza, wręcz podkreśla umowność właśnie i symboliczność pewnych scen czy rekwizytów. Jest tu też umowność filmowa, choćby w uzupełnianiach monologów postaci wizualnymi dodatkami w formie obrazów czy filmów dokumentalnych.
Teatralność dobrze zresztą łączy się z przemieszaniem konwencji, które jest jednym z czynników decydujących o wielkości tej miniserii. Nie należy traktować pewnych zdarzeń czy ludzi w pełni poważnie, zresztą bohaterowie też podchodzą do samych siebie z rewelacyjnym dystansem. A przy tym emocje są tu jak najprawdziwsze, a poza wieloletnimi relacjami tworzą się nowe, zaskakujące, genialne – na przykład ta między Priorem a "matką kochanka jego byłego kochanka" (kolejny raz Streep).
Anioły w Ameryce – ludzki los się nie starzeje
Przy całym czarnym humorze i opowiadaniu o trudnej dla mniejszości dekadzie w historii Stanów Zjednoczonych "Anioły w Ameryce" okazują się moralną przypowieścią. Taką o nieco nieudanym proroku, który nie chce zrywać podłogi, pod którą ukryto "święte utensylia", bo nie chce stracić kaucji za mieszkanie. Ale też taką o wybieraniu życia mimo wszystko. To miejscami humorystyczna, celowo przerysowana, ale pod spodem głęboko egzystencjalna historia o poszukiwaniu tego, co najbardziej ludzkie i najistotniejsze: woli przetrwania, przebaczenia, bycia z innymi.
Prawie trzy dekady od broadwayowskiej premiery (w 1993 roku; sztuka powstała kilka lat wcześniej i była wystawiana poza Broadwayem) i prawie dwie dekady po premierze miniserialu HBO "Anioły w Ameryce" to nadal wyjątkowa, słodko-gorzka i śmieszno-smutna opowieść o ludzkich zmaganiach na wielu płaszczyznach. Rzecz obowiązkowa i niewątpliwie kultowa.